Spis treści

Szantidewa

Bodhiczaria-awatara
czyli
Ścieżka Bodhisattwy

Przekład z języka rosyjskiego: Alicja Godawa
Korekta: Barbara Chojnacka

Rozdział VII
Paramita entuzjazmu¹

1. Mając cierpliwość, rozwijaj entuzjazm,
   Bowiem bez niego nie zaznasz Przebudzenia.
   Jak bez wiatru nie ma ruchu²,
   Tak bez entuzjazmu nie ma zasług.
2. Czym jest entuzjazm? Dążeniem do szczęścia.
   Co zwą jego przeciwieństwem?
   Lenistwo, pociąg do złego,
   Przygnębienie, samoponiżanie.
3. Źródła lenistwa to:
   Bezczynność, skłonność do uciech,
   Upodobanie do snu i gnuśności
   I obojętność na cierpienia sansary.
4. Łowcy — zaciemnienia zapędzili cię
   W pułapkę narodzin.
   Jak to się stało, iż jeszcze nie zrozumiałeś,
   Że tkwisz w paszczy śmierci?
5. Czyż nie widzisz,
   Jak zabija takich jak ty jednego po drugim?
   Jesteś jak rzeźny wół
   Pogrążony w głębokim śnie.
6. Dopóki Jama depcze ci po piętach
   Dopóty wszystkie drogi odwrotu odcięte
   Jak możesz tedy znajdować osłodę życia w jadle,
   Śnie i rozkoszach ciała?
7. Śmierć przychodzi nagle, z wymierzoną bronią³.
   Nawet jeśli wówczas
   Zdołasz otrząsnąć się z lenistwa,
   Będzie za późno. Co wtedy poczniesz?
8. „Tego nie skończyłem, to rozpocząłem,
   A to wykonałem tylko połowicznie.
   Śmierć nadeszła tak nieoczekiwanie!
   O, ja nieszczęsny!” — pomyślisz sobie.
9. Spoglądając na bliskich tracących nadzieję,
   Na ich twarze zalane łzami,
   Ich czerwone i spuchnięte od smutku oczy,
   Ujrzysz wysłanników boga śmierci.
10. Dręczony wspomnieniem swych przewinień,
    Usłyszysz dźwięki światów piekielnych.
    Z przerażenia brudząc ciało nieczystościami,
    Cóż zdołasz zrobić w malignie?
11. Jeśli wówczas, przepełniony strachem,
    Pomyślisz: „Jestem jak żywa ryba [na rozgrzanym piasku]”.
    To co można rzec o nieludzkich torturach w piekle,
    Które będą płodem twoich zbrodni?
12. O, rozpieszczone dziecię,
    Nawet zwykły wrzątek parzy twe ciało.
    Jak możesz zachować spokój
    Popełniwszy czyny wiodące do piekła?
13. Pragniesz osiągnięć bez wysiłku.
    Jesteś taki wrażliwy i tak bardzo cierpisz.
    W uścisku śmierci zachowujesz się jak nieśmiertelny.
    O, nieszczęsny — skazujesz się na zatracenie.
14. Wsiadając w łódź ludzkiego ciała,
    Przetnij ten wielki strumień cierpień.
    Nie czas na sen, głupcze!
    Tę łódź trudno zdobyć ponownie.
15. Porzuciwszy najwyższą radość świętej Dharmy —
    Źródło bezmiernej radości,
    Czemuż znajdujesz pociechę w beztroskiej zabawie —
    Przyczynie cierpienia?
16. Nie poddawaj się zniechęceniu, zbieraj siły
    I trzymaj się mocno w ryzach.
    Widząc, że inni są tacy jak ty,
    Praktykuj zamianę siebie na innych⁴.
17. Nie rozpaczaj, myśląc:
    „Czy zdołam się przebudzić?”
    Bowiem Tathagatowie głoszący prawdę
    Wyjawili taką rzecz:
18. „Nawet ci, którzy byli muchami, komarami, pszczołami czy larwami,
    Ćwicząc się w pilności [praktykując entuzjazm],
    Osiągnęli najwyższe Przebudzenie,
    Które tak trudno uzyskać”.⁵
19. Czyżbyś ty, zrodzony jako człowiek
    Zdolny odróżnić dobro od zła,
    Nie mógł osiągnąć wyzwolenia,
    Zaufawszy Wszechwiedzącemu?⁶.
20. Jeśli przeraża cię myśl,
    Że przyjdzie ci poświęcić ręce, nogi i inne członki,
    Oznacza to, że nie umiesz odróżniać,
    Spraw ważnych od błahostek.⁷
21. Przecież przez miliony kalp
    Wielokrotnie cięto cię na kawałki, palono, sztyletowano,
    Żywcem obdzierano ze skóry,
    A ty i tak się nie przebudziłeś.
22. A małe cierpienie
    Wiodące do Doskonałego Przebudzenia
    Jest jak ból
    Przy wyjmowaniu drzazgi⁸.
23. Wszyscy lekarze usuwają choroby
    Przykrymi metodami.
    Dlatego znoś cierpliwie mały ból,
    Aby wykorzenić miriady cierpień.
24. Jednak Najwyższy Lekarz unika
    Zwykłych męczących sposobów.
    Najłagodniej jak może
    Uwalnia od najcięższych cierpień.
25. Na początek Wskazujący Drogę
    Zaleca ofiarowanie jedzenia.
    Później, gdy już to przyswoisz,
    Stopniowo wyrzekniesz się własnego ciała.
26. Rozwinąwszy w sobie mądrość,
    Spojrzysz na ciało jak na pokarm.
    Czy będzie ci wtedy trudno
    Wyrzec się swego ciała?
27. Jeśli porzucisz złe nawyki, nie będzie cierpień.
    Jeśli rozwiniesz mądrość, nie będzie niepokoju.
    Źródłem duchowych cierpień są fałszywe poglądy,
    A przyczyną cierpień ciała niewłaściwe działania.
28. Dzięki zasługom Miłosiernych ich ciała przebywają w błogostanie,
    A dzięki mądrości ich umysły poznają szczęście.
    Czy mogą być zasmuceni
    Z powodu innych, co zostali w kołowrocie życia?
29. Dzięki Bodhiczitcie
    Bodhisattwa wykorzenia dawne nawyki
    I zdobywa oceany zasług.
    Dzięki temu idzie na czele Śrawaków.
30. Wspiąwszy się na pojazd Bodhiczitty⁹
    Rozpędzający każde przygnębienie i zmęczenie,
    Będzie li trapić się ten,
    Kogo umysł nie posiada się z radości?
31. Aspiracja, wytrwałość, radość i odpoczynek
    Są pomocne w pracy dla dobra żyjących¹⁰.
    Przepełniony obawą przed cierpieniami
    Wzbudź aspirację, kontemplując płynące z niej pożytki.
32. Starannie rozwijaj swój entuzjazm,
    Wykorzeniając przeciwstawne mu siły¹¹,
    Dzięki aspiracji, dumie¹², radości, wypoczynkowi,
    Stanowczości i opanowaniu.
33. Musisz przezwyciężyć niezliczone wady
    Dla dobra swego i innych¹³.
    Ale przeminie cały ocean kalp,
    Nim pokonasz choćby jedną z nich.
34. Nie widzę w sobie ni krzty uporu,
    By wykorzenić te wady.
    Że też serce mi nie pęknie?
    Sam przecież jestem ostoją niezmierzonych cierpień.
35. Muszę rozwijać niezliczone zalety
    Dla siebie i innych¹⁴.
    Ale minie cały ocean kalp,
    Zanim posiądę choć jedną z nich.
36. Nie wysilam się,
    By rozwinąć choć odrobinę tych zalet.
    Po co tracić na próżno
    Cudem osiągnięte odrodzenie!
37. Nie składałem ofiar Bhagawanom,
    Nie radowałem istot wielkimi świętami,
    Nie trudziłem się dla dobra Nauk,
    Nie spełniałem pragnień pokrzywdzonych.
38. Nie zaszczepiłem nieustraszoności w zalęknionych,
    Nie obdarzałem spokojem potrzebujących.
    Byłem jeno ostrą igłą
    Zadającą ból matczynemu łonu.
39. Nie czułem wcześniej skłonności do Dharmy,
    Stąd te wszystkie nieszczęścia,
    Które teraz mnie spotykają.
    Jak mogłem wyrzec się Dharmy?
40. Mądry prawił:
    „Aspiracja to korzeń wszystkich doskonałości,
    A jego podstawa to
    Nieustanne myślenie o skutkach działań”.
41. Cierpienia, przygnębiające przeżycia,
    Wszelkie lęki
    I przeszkody na drodze do spełnienia marzeń,
    Są owocami niewłaściwego postępowania.
42. Czegokolwiek pragnie
    Czyniący dobro,
    Zewsząd spotyka go szacunek
    I zbiera on owoce swych zasług.
43. Czegokolwiek zapragnie
    Czyniący zło,
    Wszędzie dosięgną go strzały cierpień,
    Zrodzone z jego niewłaściwych czynów.
44. Za szlachetne czyny rodzisz się w przestronnym,
    Chłodnym i pachnącym sercu kwiatu lotosu.
    Wykarmione słodką mową Zwycięzcy
    Twe piękne ciało wyłoni się z kwiatu
    Rozkwitającego w promieniach Mędrca
    I pośród Synów Sugatów staniesz przed nim¹⁵.
45. Za złe czyny słudzy Jamy obedrą cię ze skóry,
    A ciało twe zanurzą w płynną miedź
    Roztopioną niewiarygodnym żarem.
    Przeszyte ognistymi mieczami i sztyletami
    Ciało twe rozleci się na setki kawałków
    I runie w rozszalałe płomienie żelaznej ziemi.
46. Zatem zmierzaj ku temu, co szlachetne,
    Kontemplując to z szacunkiem.
    Potem rozwijaj prawdziwą dumę,
    Jak zalecano w Wadżradhwadża Sutrze¹⁶.
47. Nade wszystko pomyśl o przyszłości
    I zdecyduj: zabrać się do dzieła czy nie.
    Lepiej wcale nie zaczynać,
    Niż zacząć i zaniechać.
48. Wtedy bowiem nawyk takiego postępowania przetrwa do następnego życia.
    Cierpień i wad będzie przybywać,
    A inne działania nie dadzą rezultatów
    Albo przyniosą znikome efekty.
49. Prawdziwą dumę spożytkuj na spełnienie szlachetnych celów,
    Walkę z wtórnymi zaciemnieniami i rozwój zdolności.
    „Dokonam tego samodzielnie” —
    Oto duma przejawiająca się w działaniu.
50. Ludzie tego świata, pomieszani zaciemnieniami,
    Nie mogą przynieść sobie pożytku.
    Niech więc to ja podejmę ten trud,
    Bo, w odróżnieniu od nich, nie jestem bezsilny.
51. Jak mogę siedzieć z założonymi rękami,
    Pozwalając innym się mozolić?
    Postępuję tak z powodu pychy,
    Lepiej by było, gdybym ją zniszczył.
52. Przy martwej żmii
    Nawet wrona ma się za Garudę.
    Nawet małe przykrości mogą złamać,
    Kiedy duch słaby.
53. Kłopoty czyhają zawsze na tego,
    Kto popadł w przygnębienie, utracił siły.
    Ale nawet najcięższe doświadczenie nie złamie kogoś,
    Kto ma entuzjazm i odwagę.
54. Dlatego wykształcę w sobie wytrwałość
    I opanuję wszystkie kłopoty.
    Bo dopóty one mnie zwyciężają,
    Mój zamiar ujarzmienia trzech światów budzi śmiech.
55. Odniosę zwycięstwo nad wszystkim,
    I nic na świecie nie zdoła mnie pokonać!
    Tak, przepełnia mnie duma,
    Przecież jestem synem Lwa — Zwycięzcy.
56. Nieszczęsne istoty, porażone pychą¹⁷:
    Nie ma w nich śladu prawdziwej dumy.
    Są w mocy wroga — pychy.
    Ktoś, kogo przepełnia prawdziwa duma, nie podda się wrogowi.
57. Pyszałkowie odradzają się w niższych światach.
    Nawet w ludzkim ciele nie mogą zaznać radości.
    Głupi, żałośni i szpetni,
    Stają się sługami jedzącymi z pańskiego stołu.
58. A jeśli pyszałków — ascetów
    Wszędzie lekceważonych
    Uznać za pełnych prawdziwej dumy,
    Cóż bardziej żałosnego być może?
59. Ci, co z prawdziwą dumą poskromią wroga — pychę,
    To ofiarni, zwycięscy bohaterowie.
    Pokonawszy wszechobecnego wroga,
    Okażą światu owoce swego zwycięstwa.
60. Jeśli otoczą cię zastępy zaciemnień,
    Odeprzyj je na tysiąc sposobów.
    Bądź niedosiężny dla watahy zaciemnień,
    Jak lew wśród szakali¹⁸.
61. Nawet gdy świat chwieje się w posadach
    Oko nie wyczuje smaku¹⁹.
    Tak i ty nie poddaj się zaciemnieniom
    Nawet w trudnych chwilach²⁰.
62. Jak wygrana mami hazardzistę,
    Tak wciąga Bodhisattwę
    Każda sprawa.
    Nienasycony w działaniu, znajduje w nim radość.
63. Ludzie z mozołem poszukują szczęścia,
    Ale nie zawsze szczęście im się trafia.
    Lecz czy mogą próżnować ci,
    Co znajdują szczęście w samej pracy?
64. Zmysłowe rozkosze są jak miód na ostrzu brzytwy,
    Ale nigdy nie ma się ich dosyć.
    Nie można nasycić się nektarem zasług,
    Przynoszących słodkie owoce pożytku.
65. Zatem by wykonać zadanie,
    Oddaj mu się bez reszty
    Tak jak słoń umęczony słonecznym skwarem
    Zanurza się w wodach jeziora.
66. Wyczerpany, odłóż wszelką pracę,
    Aby znów do niej powrócić.
    Kiedy wszystko wykonasz, zostaw ją,
    I pełen zapału zabierz się do następnej.
67. Unikaj napaści zaciemnień
    I zdecydowanie atakuj je
    Tak, jakbyś z mieczem w dłoni ścierał się
    Z doskonałym przeciwnikiem²¹.
68. Kiedy wojownik upuści miecz,
    Przerażony natychmiast go schwyci.
    Podobnie ty, gdy uronisz miecz,
    Pochwyć go, wspomniawszy o piekle.
69. Jak jad, który przeniknął krew,
    Roznosi się po całym ciele,
    Tak i wady, znalazłszy słabe miejsce,
    Wypełniają umysł.
70. Niech ten, kto przyjął ślubowania, będzie tak uważny,
    Jak człowiek niosący garniec oleju z gorczycy
    Pod bacznym okiem straży
    Gotowej go zabić, jeśli się potknie.
71. Gdy żmija wpełznie ci na kolana,
    Natychmiast zerwiesz się na nogi.
    Tak samo, gdy ogarnie cię senność i lenistwo,
    Natychmiast staw im opór.
72. Gdy popełnisz przestępstwo,
    Za każdym razem osądź się,
    Myśląc: „Jak postępować,
    Żeby nie powtórzyć go znowu?”
73. „W każdych warunkach należy
    Zachować przytomność”.
    Myśląc tak, podążaj ku zacnym ludziom
    I dobrym sprawom.
74. Pomny wskazań o samokontroli²²
    Nabierz zdecydowania,
    Byś zawsze był gotów
    Wypełnić każde zadanie.
75. ......
    ......
    ......
    ......
76. Tak, jak bawełniany puch poddaje się wiatrowi,
    Unoszony jego porywami tam i ówdzie,
    Tak i ty oddaj się dążeniu ku szczęściu²³,
    A rozwiniesz duchową siłę²⁴.
    Taki jest siódmy rozdział „Bodhiczaria-awatary”
    zwany „Paramitą entuzjazmu”.

Przypisy

1

Sanskr. vîrya-pâramitâ.

2

W tym wierszu stosuje się analogię do ruchu ciała. Według tradycyjnej indyjskiej fizjologii nawet ruchy ciała związane są z działaniem elementu wiatru wewnątrz ciała.

3

Tyb.: „Ponieważ śmierć przychodzi niespodziewanie, zbieraj nagromadzenia [zasług i wiedzy]”.

4

Praktyki te szczegółowo opisane są w rozdziale VIII.

5

Subahuparipriczha Sutra, Thog., w. 136.
„Co więcej, Bodhisattwa powinien myśleć: «Jeśli ci, co dziś przebywają w ciele lwów, tygrysów, psów, szakali, orłów, bocianów, wron, sów, pszczół i komarów, [w przyszłości] osiągną Niedoścignione Przebudzenie, jakże ja — człowiek, mogę upaść na duchu w drodze do Przebudzenia, nawet gdyby [za osiągnięcie tego celu] przyszło mi zapłacić życiem?» (...)”.

6

Tyb.: „Nieustannie podążając drogą Bodhisattwów?”.

7

Tyb.: „Oznacza to, że nie umiejąc rozpoznać, co jest ważne, a co mało znaczące, poddaję się lękom wywołanym zaciemnieniami”. Według Geshe Kelsang Gyatso, w. 208; „(...) Kiedy słyszymy opowieści o tym, jak poświęcali się Bodhisattwowie przeszłości idący tą drogą, możemy wpaść w przygnębienie. Myśl o tym, że przyjdzie nam poświęcić własne ciało tak, jak to czynili oni, zasiewa w nas strach. Ale ten strach powstaje wyłącznie dlatego, że nie potrafimy odróżnić wielkich cierpień od małych”.

8

Tyb.: „podobne do bólu przy otwarciu wrzodu, pozwalającym uniknąć dręczącej choroby”.

9

Tyb.: „Osiodławszy konia Bodhiczitty”.

10

Według Geshe Kelsang Gyatso, w. 210, entuzjazm do Dharmy podtrzymuje się przy pomocy czterech sił: „1) aspiracji, 2) wytrwałości, 3) radości, 4) odpoczynkowi. Aspiracja pozwala nam przystąpić do wykonywania praktyk, wytrwałość pomaga pilnie je wykonywać. Podejmując energiczne wysiłki, doświadczamy radości, jednak gdy długie praktyki zmęczą nasze ciało i umysł, należy zregenerować siły, odpoczywając”.

11

Chodzi o cztery czynniki przeciwstawne entuzjazmowi, które Szantidewa wymienia w wierszu 2, rozdz. VII: lenistwo, skłonność do negatywnych działań, przygnębienie i poniżanie się.

12

Sanskr.: mâna; tyb.: nga-rgyal. Tu dany termin jest odpowiednikiem wytrwałości (tyb. brtan pa), drugiej z czterech sił, pomagających rozwijać entuzjazm. Nie należy jej mylić z pychą (też tyb. nga-rgyal). Bardziej szczegółowo różnice między tymi terminami rozpatrzono w rozdziale VII, 56-59.

13

Tyb.: „Powinienem zwyciężyć niezliczone wady, swoje i cudze”.

14

Tyb.: „Powinienem rozwinąć w sobie niezliczone zalety, swoje i cudze”.

15

W tym wierszu Szantidewa rekonstruuje opis Sukhawati — czystej krainy Buddy Amitabhy. Będąc Bodhisattwą, przyjął on czterdzieści osiem ślubowań, w tym ślubowanie by stworzyć czystą krainę dla wszystkich tych, którzy mu wierzą. W krainie tej nie ma niższych form istnienia, a także kobiet, bo wszystkie kobiety, które się tam odradzają, zamieniają się w mężczyzn w chwili śmierci. W tej krainie istoty rodzą się z pąku lotosu, który same stwarzają, przywołując Amitabhę. Wszystkie istoty mają tu złote ciała noszące trzydzieści dwie oznaki doskonałości. Wszyscy tu urodzeni posiadają wiedzę o swoich przeszłych żywotach, a także „boskie oko” (to znaczy wiedzę o cyklach narodzin wszystkich istot) i „niebiańskie ucho” (tj. zdolność słuchania głosów ludzi i bogów). Wszyscy mają zdolność przemieszczania się nadnaturalnymi sposobami i odczytywania myśli innych istot (patrz: The Shambhala Dictionary of Buddhism and Zen. Boston, 1991).

16

Wadżradhwadża Sutra nie przetrwała do naszych dni, jednak Szantidewa cytuje jej fragmenty w swej Shiksha Samuccaya:
„Na przykład, Dewaputro, kiedy słońce śle swe promienie, oświetla każde dostępne miejsce i nie zrażają go takie przeszkody, jak ślepota ludzka czy nierówne grzbiety gór. Tak samo i Bodhisattwa, promieniując własnym światłem, wiedzie ku dojrzałości i wyzwoleniu każdego czcigodnego ucznia. I nie zrażają go najróżniejsze przeszkody kryjące się w żywych istotach”.

17

Tyb.: „Pełne zaciemnień są istoty skażone pychą”.

18

Tyb.: „Jak lew wśród szakali”.

19

Tyb.: „Nawet w chwili wielkiego wstrząsu ludzie chronią swe oczy”.

20

W wersji tybetańskiej tekstu między 61 i 62 wierszem wstawiony jest następujący wiersz: „Bodaj bym spłonął, stracił głowę, padł ofiarą zabójstwa, gdybym kiedykolwiek skłonił głowę przed tymi wszędobylskimi zaciemnieniami. Tak samo w każdej sytuacji rób tylko to, co właściwe”.

21

Tyb.: „Jak w bitwie z doświadczonymi przeciwnikami uchylaj się przed bronią zaciemnień i zręcznie je zwiąż”.

22

Patrz: Rozdział IV „Samokontrola”.

23

Patrz: Rozdział VII „Entuzjazm”, w. 2.

24

Tyb.: „(...) i osiągniesz powodzenie”.