Odpowiadając na prośbę Pyinmana Myo-ok Maung Po Mya i Trader Maung Hla, w miesiącu Nayon, 1266 roku Ery Birmańskiej (czerwiec 1904), wyłożę zwięźle sens i znaczenie trzydziestu siedmiu bodhipakkhiya-dhamma (czynników prowadzących do oświecenia).
W Puggala Pannatti1 (księdze klasyfikacji osób) i w [zbiorze] Anguttara-Nikaya2 powiedziano, że osoby napotykające Sasany (nauki) Buddów można podzielić na cztery klasy:
Ugghatitannu to osoba, która spotyka Buddę osobiście i która może osiągnąć świętą Ścieżkę i święte Owoce wyłącznie dzięki wysłuchaniu krótkiego, zwięzłego dyskursu.
Vipancitannu to osoba, która nie może osiągnąć Ścieżek i Owoców wyłącznie dzięki wysłuchaniu krótkiego dyskursu, lecz mimo to może osiągnąć Ścieżki i Owoce, gdy krótki dyskurs zostanie jej wyłożony z dodatkowymi objaśnieniami.
Neyya to osoba, która nie może osiągnąć Ścieżek i Owoców wyłącznie dzięki wysłuchaniu krótkiego dyskursu, ani gdy krótki dyskurs zostanie jej wyłożony z dodatkowymi objaśnieniami; musi ona studiować i uważnie notować kazanie i jego objaśnienie, a następnie praktykować zawarte w nich zalecenia przez dni, miesiące i lata, by móc osiągnąć Ścieżki i Owoce.
Grupę osób neyya można dalej podzielić na liczne podgrupy według czasu praktyki niezbędnego do osiągnięcia Ścieżek i Owoców; ten zaś z kolei zależny jest od parami (doskonałości), które każda taka osoba uprzednio zgromadziła, oraz kilesa (skalań), które każda taka osoba przezwyciężyła. W tej grupie osób będą z jednej strony takie, które potrzebują siedmiu dni praktyki, a z drugiej takie, którzy potrzebują trzydziestu czy nawet sześćdziesięciu lat praktyki.
Są też inne grupy; na przykład, w przypadku osób, dla których czas niezbędnej praktyki wynosi siedem dni, mogą one osiągnąć stan arahata, jeżeli podejmą wysiłek w pierwszym lub drugim okresie życia3; jeśli podejmą one wysiłek dopiero w trzecim okresie życia, osiągną co najwyżej niższe stopnie Ścieżek i Owoców.
Należy przy tym powiedzieć, że podejmowanie wysiłku przez siedem dni oznacza robienie wszystkiego, co w mocy człowieka. Jeśli wysiłek nie jest najwyższej próby, wówczas okres niezbędnej praktyki wydłuża się stosownie do niedoskonałości wysiłku, i tak siedem dni może się zmienić w siedem lat lub czas jeszcze dłuższy. Jeśli wysiłek podejmowany w czasie całego życia nie jest dość intensywny, by umożliwić człowiekowi osiągnięcie Ścieżek i Owoców, wówczas uwolnienie od cierpień świata nie może nastąpić w okresie obecnej Sasany Buddy, natomiast uwolnienie będzie możliwe w czasie przyszłych Sasan Buddy, jeśli dana osoba je napotka.
Jedynie w przypadku osób, które zapewniły sobie niyata vyakarana (pewną przepowiednię jednego z Buddów), napotkanie Sasany Buddy i uwolnienie od cierpień świata jest pewne. Osoba, która nie osiągnęła niyata vyakarana, nie może być pewna ani tego, że napotka Sasanę Buddy, ani że osiągnie wyzwolenie od cierpień świata, nawet jeżeli zgromadzi wystarczająco dużo parami, by oba te osiągnięcia umożliwić.
Rozważania te dotyczą osób, które mogą osiągnąć Ścieżki i Owoce dzięki podejmowaniu wysiłku przez siedem dni, które nie uzyskały jednak niyata vyakarana.
Podobne rozważania stosują się w przypadku tych osób, które potencjalnie mogą osiągnąć Ścieżki i Owoce dzięki podejmowaniu wysiłku przez piętnaście dni lub przez czas dłuższy.
Padaparama to osoba, która pomimo napotkania Sasany Buddy i podejmowania najbardziej intensywnych wysiłków zarówno w studiowaniu, jak i praktykowaniu Dhammy, nie może osiągnąć Ścieżek i Owoców w czasie obecnego życia. Osoba taka może jedynie gromadzić właściwe nawyki i możliwości4.
Osoba taka nie może osiągnąć wyzwolenia od cierpień świata w czasie obecnego żywota. Jeśli osoba taka umrze w czasie praktykowania samathy (spokoju) lub vipassany (wglądu) i w następnym wcieleniu odrodzi się już to jako człowiek, już to jako deva, będzie mogła osiągnąć wyzwolenie z cierpień świata w tym nowym wcieleniu w czasie obecnej Sasany Buddy.
To właśnie powiedział Budda o czterech klasach osób.
W tych samych Pitakach, które były omawiane powyżej, Budda podał jeszcze jedną klasyfikację osób, dzieląc je na trzy klasy, podobnie jak dzieli się osoby chore na trzy rodzaje. Te trzy rodzaje chorych to:
Takie są trzy rodzaje chorych.
Osoby, które otrzymały niyata vyakarana (pewną przepowiednię) od jednego z przeszłych Buddów, i które są z tego powodu pewne uzyskania wyzwolenia z cierpień świata w tym życiu, przypominają pierwszy rodzaj chorych.
Osoba z klasy osób padaparama przypomina drugi rodzaj chorego. Podobnie jak taki chory nie ma szans na wyzdrowienie, tak osoba z klasy padaparama nie ma szans na uzyskanie wyzwolenia z cierpień świata w obecnym życiu. Jednak w przyszłych wcieleniach, może uzyskać wyzwolenie już to w czasie obecnej Sasany Buddy, już to w czasie jednej z przyszłych Sasan Buddy. Opowieści o młodym Chattamanavie5, o żabie, która stała się devą6 i o ascecie imieniem Saccaka7 są przykładami osób, które osiągnęły wyzwolenie z cierpień świata w swym kolejnym wcieleniu w czasie obecnej Sasany Buddy.
Osoba z klasy osób neyya przypomina trzeci rodzaj chorego. Podobnie jak osoba z tej grupy chorych ma dwie możliwości — może albo wyzdrowieć, albo umrzeć z powodu swej choroby, tak i osoba z klasy neyya ma dwie możliwości — albo osiągnie wyzwolenie z cierpień świata w swym obecnym życiu, albo wyzwolenia w tym czasie nie osiągnie.
Jeśli osoba z klasy osób neyya, wiedząc, co jest dla niej dobre w jej wieku, odrzuca, co powinno być odrzucone, szuka właściwego nauczyciela i otrzymuje od niego właściwe wskazania oraz wkłada wystarczający wysiłek w praktykę, może osiągnąć wyzwolenie z cierpień świata jeszcze w swym obecnym życiu. Jeżeli jednak uzależnia się od niewłaściwych poglądów i niewłaściwego zachowania, jeśli nie uda jej się odrzucić przyjemności zmysłowych, albo odrzuciwszy przyjemności zmysłowe, nie otrzyma wskazań od dobrego nauczyciela, albo otrzymawszy wskazania od dobrego nauczyciela, nie będzie w stanie wykrzesać z siebie wystarczającego wysiłku, albo pomimo chęci podjęcia wysiłku nie może tego uczynić z racji podeszłego wieku, albo pomimo młodego wieku ma słabowite zdrowie, nie może uzyskać wyzwolenia od cierpień świata w swym obecnym życiu. Król Ajatasattu8, syn milionera Mahadhany9, Bhikkhu Sudinna10 są przykładami osób, które mogły były uzyskać wyzwolenie z cierpień świata w swym obecnym życiu.
Królowi Ajatasattu nie udało się uzyskać wyzwolenia z cierpień świata, ponieważ dopuścił się ojcobójstwa. Powiedziano, że będzie dryfował w przyszłej samsarze (kole narodzin i śmierci) przez dwie asankheye (liczba złożona ze stu czterdziestu jeden cyfr) — cyklach świata — po których stanie się paccekabuddą (Buddą pojedynczym).
Syn milionera Mahadhany w młodości tak bardzo sobie folgował w przyjemnościach zmysłowych, że później nie był w stanie osiągnąć stanu uspokojenia umysłu. Daleki od uwolnienia się od cierpień świata, nie miał nawet sposobności przyjąć Trzech Klejnotów (Ti-Ratana)11. Budda, widząc wówczas jego nieszczęśliwy los, powiedział do Anandy:
Anando, jeśli ten syn milionera za mojej sasany zostałby bhikkhu w swej młodości lub w pierwszym okresie życia, zostałby arahatem i osiągnąłby parinibbanę12 w swym obecnym życiu. Gdyby natomiast został bhikkhu w drugim okresie swego życia, stałby się anagamin13 i w chwili śmierci odrodziłby się w suddhavasa brahma loka14, gdzie osiągnąłby parinibbanę. Jest jeszcze następna możliwość, a mianowicie, gdyby za mojej sasany został bhikkhu na początku trzeciego okresu swego życia, zostałby albo sakadagamim15, albo sotapanną16 i uzyskałby trwałe wyzwolenie z odrodzenia w apaya loka17.
Tak powiedział Budda do Czcigodnego Anandy. Tak więc, chociaż syn milionera Mahadhany miał parami wystarczające do tego, by uczynić swe obecne życie ostatnim swym wcieleniem, nie zapewniwszy sobie niyata vyakarana, nie uzyskał wyzwolenia z cierpień świata w swym obecnym życiu z powodu swego radykalnego zachowania, spowodowanego skalaniami, i to jeszcze pomimo, że miał możność napotkania Sasany Buddy. Jeśli do tego okres jego przebywania w apaya loka jest przedłużony z powodu złych czynów, których się dopuścił w tym czasie, nie uda mu się wydostać z tych apaya lok do czasu, gdy pojawi się sasana przyszłego Metteyya Buddy. A po tej sasanie nastąpi ogromna liczba cykli świata, w których nie pojawią się żadni Buddowie18, i w pobliżu obecnego świata nie będzie żadnego cyklu, w których mają się pojawić Buddowie. Niestety! Bardzo daleko jest ów syn milionera od wyzwolenia się z cierpień świata, chociaż posiadł tak dojrzałe parami, że mógł był uczynić swoje obecne życie ostatnim swym wcieleniem.
Obecnie panuje ogólne przekonanie, że jeśli parami są doskonałe, osoba nie może nie natrafić na Sasanę Buddy, nawet jeśli nie ma takiego zamiaru, i ma zapewnione wyzwolenie z cierpień świata, nawet jeżeli tego nie pragnie. Osoby takie nie zwracają uwagi na istnienie niyaty (osoby, która otrzymała pewną przepowiednię od Buddy) i aniyaty (osoby, która nie otrzymała pewnej przepowiedni od Buddy). Biorąc pod uwagę dwa wzmiankowane powyżej teksty z Pitaki oraz historię syna milionera Mahadhany, należy pamiętać, że osoby klasyfikowane jako aniyata neyya mogą uzyskać wyzwolenie z cierpień świata w swym obecnym życiu jedynie wówczas, gdy włożą w praktykę wystarczający wysiłek, nawet jeżeli mają parami umożliwiające im osiągnięcie takiego wyzwolenia. Jeśli brakuje im sumienności i nie wkładają w praktykę wysiłku, nie mogą osiągnąć Ścieżek i Owoców w czasach obecnej Sasany Buddy.
Poza wymienionymi klasami osób istnieje jeszcze nieskończona liczba innych istot, które podobnie jak asceci Alara i Uddaka19 mają dość parami, by wyzwolić się z cierpień świata, lecz nie mają ku temu okazji, gdyż przebywają w jednym z ośmiu niewłaściwych miejsc (atthakkhana)20, gdzie nie można osiągnąć Ścieżek i ich Owoców.
(Tutaj kończy się część omawiająca podział istot na cztery i trzy klasy według Puggala Pannatti z Abhidharma Pitaki i w Anguttara-Nikaya z Suttanta Pitaki).
Z czterech wymienionych klas osób ugghatitannu i vipancitannu mogą osiągnąć sotapatti-magga (ścieżkę zdobywcy strumienia) i inne wyższe ścieżki mądrości — jak Visakha i Anathapindika21 — tylko poprzez wysłuchanie dyskursu. Takie osoby nie muszą praktykować Dhammy na odpowiednich stopniach praktyki, takich jak sila-visuddhi (oczyszczanie cnoty), citta-visuddhi (oczyszczanie świadomości) i tak dalej. Trzeba pamiętać, że to samo dotyczy uzyskania wyzwolenia z cierpień świata przez dewy i Brahmów.
Dlatego też należy zaznaczyć, że takie praktyki, jak sila-visuddhi i citta-visuddhi, które zostały wyłożone w Kanonie Palijskim, są jedynie dla osób z klasy neyya i padaparama, które nie osiągnęły jeszcze sotapatti-magga. Te praktyki są także dla pierwszych trzech klas osób przed osiągnięciem wyższych etapów Ścieżek i Owoców. Także w okresie po osiągnięciu stanu arahata stosuje się te praktyki, ale jako dittha-dhamma-sukhavihara22 (niewzruszone spoczywanie w obecnej egzystencji), gdyż arahatowie już je przeszli. Po przeminięciu pierwszego tysiąca lat (obecnej Sasany Buddy), które składały się na okres arahata patisambhidha-patta (arahata posiadającego wiedzę analityczną), na czas obecnej Sasany Buddy składa się okres, w którym istnieją jedynie osoby z klasy neyya i padaparama. W obecnych czasach istnieją jedynie te dwie klasy osób.
Osoby z klasy neyya może zostać sotapanną w swym obecnym życiu, jeśli szczerze praktykuje bodhipakkhiya-dhammę, na którą składa się między innymi satipatthana (cztery zastosowania uważności), sammapadhana (właściwy wysiłek). Jeśli jego praktyka nie jest szczera, będzie mógł zostać sotapanną dopiero w jednym ze swych przyszłych wcieleń po odrodzeniu się w świecie dewów. Jeśli umrze, gdy nadal będzie gardził tą dhammą (bodhipakkhiya) — satipatthaną itd. — będzie dla obecnej Sasany Buddy całkiem stracony, choć będzie mógł osiągnąć wyzwolenie z cierpień świata, jeśli napotka Sasanę następnego Buddy.
Osoba z klasy osób padaparama może osiągnąć wyzwolenie w ciągu obecnej Sasany Buddy, gdy w jednym ze swych przyszłych wcieleń odrodzi się w świecie dewów, jeśli będzie szczerze praktykował te dhammy (bodhipakkhiya) w swym obecnym życiu.
Pięć tysięcy lat obecnej Sasany Buddy składa się na wiek ariyów. Obecny wiek ariyów będzie trwał dopóty, dopóki na świecie będzie istnieć Tipitaka. Osoby z klasy padaparama muszą wykorzystać szansę, którą jest możliwość napotkania obecnej Sasany Buddy, i zgromadzić w swym obecnym życiu możliwie najwięcej nasion parami. Muszą gromadzić nasiona sila (moralności). Muszą gromadzić nasiona samadhi (skupienia). Muszą gromadzić nasiona panny (mądrości).
Z tych trzech rodzajów nagromadzenia — sila (moralności), samadhi (skupienia), panny (mądrości) — nasiona sila oznaczają: panca-sila23, Ajivatthamaka-sila24, atthanga-uposatha-sila25, dasanga sila26 w odniesieniu do osób świeckich, oraz bhikkhu-sila27 w odniesieniu do bhikkhu.
Nasiona samadhi to wysiłek, którego celem jest osiągnięcie parikamma-samadhi (skupienia wstępnego) poprzez jeden z czterdziestu przedmiotów medytacji, takich jak dziesięć kasina (technik medytacyjnych), lub jeśli praktykujący potrafi podjąć dalszy wysiłek, osiągnięcie upacara-samadhi (skupienia wejścia), lub jeśli praktykujący potrafi podjąć dalszy wysiłek, osiągnięcie appana-samadhi (skupienia osiągnięcia).
Nasiona panny to rozwijanie umiejętności analizowania cech i jakości rupy (zjawisk materialnych), namy (zjawisk mentalnych), khandhy (składników istnienia), ayatany (baz), dhatu (elementów), sacca (prawd) i paticcasamuppady (współzależnego powstawania) oraz rozwijanie wglądu w trzy cechy istnienia (lakkhana), którymi są: anicca (nietrwałość), dukkha (cierpienie) i anatta (bezosobowość).
Z tych trzech rodzajów nasion magga-nana i phala-nana28 sila i samadhi są niczym klejnoty, które stale ozdabiają świat, istniejąc nawet w cyklach świata o nazwie sunna, tj. wtedy, gdy na świecie nie pojawiają się Buddowie. Człowiek poszukujący nasion sila i samadhi może je uzyskać kiedykolwiek. Jednakże nasiona panny, powiązane z rupa, nama, khandha, ayatana, dhatu, sacca i paticcasamuppada, można uzyskać jedynie wówczas, gdy napotka się Sasanę Buddy. Poza Sasaną Buddy człowiek nigdy nie usłyszy nawet jednego słowa powiązanego z panną, choćby nastąpiła nieskończona liczba cykli światów sunna. Dlatego też osoby, które obecnie żyją na świecie, mające ogromne szczęście, że urodziły się w czasie rozkwitu Sasany Buddy, jeśli zamierzają zgromadzić nasiona magga-nany z myślą o zapewnieniu sobie wyzwolenia z cierpień świata w jednym z przyszłych wcieleń w jednej z przyszłych Sasan Buddy, powinny szczególną uwagę zwrócić na wiedzę o paramattha29 (ostatecznych składnikach rzeczywistości), którą niezwykle trudno napotkać; powinno im zależeć bardziej na szukaniu jej niż na gromadzeniu nasion sila i samadhi. W najgorszym razie powinny próbować uzyskać wgląd w to, jak cztery wielkie zasady (mahabhuta) — pathavi, apo, tejo i vajo — tworzą ludzkie ciało. Gdy uzyskają dobry wgląd w te cztery wielkie zasady, otrzymają zarazem dobry zestaw nasion panny, które najtrudniej uzyskać; jest to prawdą nawet wówczas, gdy nie posiądą żadnej innej wiedzy z pozostałych części Abhidammy. Można wówczas powiedzieć, że wielkie osiągnięcie, jakim jest odrodzenie się w czasach Sasany Buddy, nie poszło na marne.
Sila i samadhi tworzą caranę, natomiast panna tworzy vijję. Tak powstaje vijja-carana (wiedza i zachowanie). Vijja przypomina oczy człowieka, carana zaś jego kończyny. Vijja przypomina oczy ptaka, carana zaś jego skrzydła. Osoba obdarzona moralnością i zdolnością skupienia, lecz pozbawiona mądrości, jest jak człowiek, który ma sprawne wszystkie kończyny, lecz nie widzi na oba oczy. Osoba obdarzona zarówno vijją, jak i caraną jest jak normalny, zdrowy człowiek, który i dobrze widzi, i ma zdrowe kończyny. Osoba, która nie ma ani vijji, ani carany jest niczym istota, która nie widzi i nie może poruszać swymi kończynami, i nie jest godzien, by nazywać ją żywą istotą.
Wśród ludzi żyjących w czasach obecnej Sasany Buddy są osoby, które są w pełni obdarzone moralnością i zdolnością skupienia, nie mają jednak żadnych nasion vijji (wiedzy), takich jak wgląd w naturę cech materii, cech umysłu i składników istnienia. Ponieważ ich carana jest bardzo silna, jest prawdopodobne, że napotkają na kolejną Sasanę Buddy, jednak z powodu braku nasion vijji, nie będą mogły osiągnąć oświecenia, nawet gdy będą miały możność osobiście wysłuchać dyskursu przyszłego Buddy. Osoby takie są niczym Laludayi Thera30, Upananda Thera31, Bhikku Chabbaggiya32 i Król Kośali33 za życia Wszechwiedzącego Buddy. Ponieważ byli obdarzeni wcześniej zgromadzoną caraną — dawali jałmużnę i byli moralni — mieli możność sprzyjać z Najwyższym Buddą, jednak z powodu braku wcześniejszego nagromadzenia vijji, dyskursy Buddy, które często słyszeli za życia, nie trafiały niejako na podatny grunt.
Są też inne osoby, które są obdarzone vijją — mają, na przykład, wgląd w cechy materii i umysłu oraz składniki istnienia — lecz brak im cech carany, takich jak dana, nicca-sila (trwała moralność) i uposatha-sila (przestrzeganie wskazań dotyczących postu). Gdyby osoby takie uzyskały możliwość spotkania przyszłego Buddy i wysłuchania jego dyskursów, mogłyby uzyskać oświecenie, gdyż posiadły vijję, jednakże z powodu braku carany będzie im niezwykle ciężko spotkać przyszłego Buddę. Wynika to z tego, że pomiędzy obecną Sasaną Buddy a kolejną nastąpi antara-kalpa (cykl pośredni).
Jeżeli istoty te w tym okresie błądzą po sferze zmysłów, będą jeszcze się odradzać nieskończenie razy i mogą sobie zapewnić spotkanie z przyszłym Buddą jedynie wówczas, gdy wszystkie ich przyszłe wcielenia nastąpią w szczęśliwych warunkach. Jeżeli jednak w okresie pośrednim choć raz odrodzą się w jednym z czterech niższych sfer istnienia, bezpowrotnie utracą szansę na spotkanie przyszłego Buddy, jako że często wystarczy raz się odrodzić w jednym z czterech niższych światów, by potem przez nieskończoną liczba wcieleń odradzać się w tych niższych królestwach. Osoby, które w tym życiu praktykują danę (dawanie jałmużny) rzadko, które nie pilnują zachowań swego ciała, nie panują nad swą mową i mają nieczyste myśli, i które z tego powodu mają braki w caranie (zachowaniu), wykazują silne ciążenie ku temu, by odrodzić się po śmierci w jednym z czterech niższych światów. Jeśli będą miały szczęście i mimo wszystko odrodzą się w szczęśliwych warunkach, będą najprawdopodobniej — z powodu uprzednich braków w elementach carany, takich jak dana — niezamożne i będą napotykać trudności w zarobkowaniu na życie, nabierając skłonności do odrodzenia się w apaya loka. Z powodu braków w caranie — w nicca-sila i uposatha-sila — mogą w stosunkach z innymi ludźmi przeżywać kłótnie, spory, gniew i nienawiść, a poza tym łatwo ulegać dolegliwościom i chorobom, i przez to nabierać skłonności do odrodzenia się w apaya loka. Będą więc przeżywać cierpienia w każdym wcieleniu, gromadząc niepożądane skłonności, które skrócą czas istnienia w szczęśliwych warunkach istnienia i spowodują odrodzenie w jednym z czterech niższych światów. Dlatego też osoby, którym brak carany, mają naprawdę nikłe szanse na spotkanie przyszłego Buddy.
Podsumowując — jedynie w tym przypadku, gdy osoba jest obdarzona nasionami zarówno vijji, jak carany, może uzyskać wyzwolenie z cierpień świata w swym następnym wcieleniu. Jeśli osoba posiada jedynie nasiona vijji, a brakuje jej nasion carany, takich jak dana czy sila, nie uda się jej zapewnić sobie możliwości napotkania na następną Sasanę Buddy. Jeżeli natomiast osoba ma nasiona carany, lecz nie posiada nasion vijji, nie uzyska wyzwolenia z cierpień świata nawet wówczas, gdy napotka przyszłą Sasanę Buddy. Dlatego też żyjące obecnie osoby z klasy padaparama — czy to mężczyźni, czy kobiety — które chcą napotkać w przyszłości na kolejną Sasanę Buddy, powinny starać się gromadzić w czasach obecnej Sasany Buddy nasiona carany poprzez praktykę dany, sila i samatha-bhavany (praktyki uspokojenia); powinny także w odniesieniu do vijja starać się — jako absolutne minimum — praktykować wgląd w cztery wielkie zasady, gdyż w ten sposób zapewnią sobie możliwość napotkania następnej Sasany Buddy, a napotkawszy ją — osiągnięcie wyzwolenia z cierpień świata.
Gdy mówi się, że dana jest caraną, należy ona do kategorii saddha (wiara), która jest jedną z saddhamm, czyli reguł praktycznego zachowania się dobrych ludzi, które z kolei należą do piętnastu carana-dhamm. Te piętnaście carana-dhamm to:
| 1. | sila (moralność); |
| 2. | indriya-samvara (strzeżenie bram zmysłów); |
| 3. | bhojanemattannuta (umiarkowanie w jedzeniu); |
| 4. | jagariyanuyoga (trwanie w stanie czuwania); |
| 5-11. | sadhamma (siedem przymiotów ludzi dobrych i cnotliwych); |
| 12-15. | cztery jhany: pierwsza jhana, druga jhana, trzecia jhana i czwarta jhana. |
Piętnaście dhamm to przymioty najwyższego jhanalabhi (zdobywcy jhany). Jeśli chodzi o osoby określane jako sukkhavipassaka (praktykujące jedynie wgląd), powinny one posiąść jedenaście carana-dhamma, tj. wszystkie poza czterema jhanami.
Dla osób, które chcą napotkać na następną Sasanę Buddy, podstawowe znaczenie mają dana, sila, uposatha i siedem saddhamm.
Te osoby, które pragną osiągnąć Ścieżki i ich Owoce jeszcze w tym życiu, muszą wypełnić pierwsze jedenaście carana-dhamm, tj. silę, indriya-samvarę, bhojanemattannutę, jagariyanuyogę oraz siedem saddhamm. Sila w tym kontekście oznacza ajivatthamaka-nicca-silę (trwałą praktykę moralności, której zakończeniem jest właściwe zarobkowanie); indriya-samvara oznacza uważne pilnowanie sześciu bram zmysłowych: oczu, uszu, nosa, języka, ciała i umysłu; bhojanemattannuta oznacza zadowalanie się pokarmem w ilościach niezbędnych do zachowania równowagi materialnych składników ciała; jagariyanuyoga oznacza niespanie w ciągu dnia oraz spanie jedynie w czasie jednego (z trzech) okresu nocy i praktykowanie bhavany (skupienia umysłowego) w czasie pozostałych dwóch okresów.
Saddhamma to:
Osoby, które w tym życiu pragną zostać sotapannami, nie muszą praktykować dany (dawania jałmużny). Jednakże osoby, które nie potrafią wykrzesać z siebie wystarczającego wysiłku, by uzyskać zdolność wyzwolenia się z cierpień świata w czasie obecnej Sasany Buddy, powinny tym usilniej starać się praktykować danę (dawanie jałmużny) i uposathę (przestrzeganie zaleceń w dni postne).
Ponieważ praktyka osób, które uzależniają swoje wyzwolenie od następnego Buddy, polega wyłącznie na gromadzeniu parami, nie muszą one ściśle trzymać się porządku kolejnych etapów praktyki, jak je zakreślają Teksty Palijskie: sila, samadhi i panna. Nie powinny one z tego powodu odwlekać praktyki samadhi z powodu nieukończenia praktyki sila, ani odwlekać praktyki panny z powodu nieukończenia praktyki samadhi. Mając na względzie porządek siedmiu visuddhi (oczyszczeń), takich jak sila-visuddhi (oczyszczenie cnoty), citta-visuddhi (oczyszczenie świadomości), ditthi-visuddhi (oczyszczenie poglądów), kankhavitarana-visuddhi (oczyszczenie przez pokonanie wątpliwości), maggamaggananadassana-visuddhi (oczyszczenie poprzez wiedzę i dostrzeganie, co jest ścieżką, a co nie), patipadananadassana-visuddhi (oczyszczenie poprzez wiedzę i postrzeganie drogi) i nanadassana-visuddhi (oczyszczenie przez wiedzę i postrzeganie), nie powinny one odkładać praktyki żadnej z powyższych oczyszczeń do czasu ukończenia poprzedniej. Ponieważ ich praktyka polega na gromadzeniu możliwie największej liczby nasion parami, powinny one dokładać wszelkich starań, by zgromadzić jak najwięcej elementów sila, samadhi i panny.
Gdy w Tekstach Palijskich mówi się o tym, że citta-visuddhi należy praktykować dopiero po ukończeniu praktyki sila-visuddhi, że ditthi-visuddhi należy praktykować dopiero po ukończeniu praktyki citta-visuddhi, że kankhavitarana-visuddhi należy praktykować dopiero po ukończeniu praktyki ditthi-visuddhi, że praktyki anicca, dukkha i anatta-bhavana (kontemplacja nietrwałości, cierpienia i bezosobowości) można podjąć dopiero po ukończeniu praktyki kankhavitarana-visuddhi, ten porządek praktyk zaleca się osobom, które dążą do szybkiego urzeczywistnienia Ścieżki i jej Owoców jeszcze w tym życiu. Ponieważ osoby, które nie potrafią się zdobyć na taki wysiłek i skupiają się jedynie na gromadzeniu możliwie największej liczby nasion parami, nie należy mówić w ich przypadku, że samatha manasikara citta-visuddhi (praktyka oczyszczania świadomości polegająca na kierowaniu umysłu ku spokojowi) nie może być podjęta przez ukończeniem sila-visuddhi. Nawet odnosząc się do myśliwych i rybaków nie należy mówić, że nie powinni oni praktykować samatha vipassana (uspokojenie i wgląd) manasikara (kierowanie umysłu ku spokojowi), zanim nie porzucą swej profesji. Osoba, która tak twierdzi, powoduje dhammantarayę (zagrożenie dla dhammy). Myśliwych i rybaków powinno się natomiast zachęcać do kontemplowania szlachetnych cech Buddy, Dhammy i Sanghi. Powinno się ich nakłaniać do kontemplacji, każdego zgodnie z przyrodzonymi możliwościami, odrażających cech ciała. Powinno się ich gorąco zachęcać do kontemplacji nieprzewidywalności momentu śmierci człowieka i wszystkich istot. Sam słyszałem o bardzo sprawnym rybaku, który w rezultacie takich nakłonień potrafił cytować bezbłędnie z pamięci Tekst Palijski oraz tłumaczenie dosłowne Abhidhammatha Sangahy i Paccaya Niddesa z księgi Patthana (Księga relacji), pomimo że ciągle parał się swym zawodem. Takie czyny tworzą bardzo solidną podstawę dla przyszłej vijji (wiedzy).
Zawsze gdy spotykam się z moimi dayaka upasaka (świeckimi uczniami, którzy ponoszą koszty utrzymania bhikkhu), mówię im w duchu prawdziwej tradycji bhikkhu, że choć nadal są myśliwymi i rybakami, powinni zawsze mieć w pamięci szlachetne cechy Trzech Klejnotów i trzy cechy istnienia. Pamiętanie o szlachetnych cechach tri-ratany (Potrójnego Klejnotu) jest jednym z nasion carany. Pamiętanie o trzech cechach istnienia jest jednym z nasion vijji. Nawet myśliwych i rybaków powinno się nakłaniać do praktyki kierowania umysłu. Nie powinno się mówić, że praktykowanie kierowania umysłu ku samatha (spokojowi) i vipassana (wglądowi) przez myśliwych i rybaków jest niewłaściwe. Powinno się natomiast pomagać im w pogłębieniu zrozumienia, gdyby mieli trudności. Należy ich nakłaniać i namawiać do tego, by nie rezygnowali. Są na takim etapie, że nawet gromadzenie parami i dobrych skłonności powinno się wychwalać.
Niektórzy nauczyciele, którzy znają jedynie bezpośrednie i jednoznaczne stwierdzenia Tekstów Pali mówiące o porządku praktyk siedmiu visuddhi (oczyszczeń), lecz nie biorą pod uwagę wartości obecnego czasu, głoszą, że choćby wkładało się w praktyki samathy i vipassany (uspokojenia i wglądu) największy wysiłek, nie przyniosą one żadnego efektu, jeżeli wpierw nie ukończy się praktyki sila-visuddhi (oczyszczenie cnoty). Niektórzy nieświadomi słuchacze dają się omamić takim stwierdzeniom. W ten sposób powstaje dhammantaraya (zagrożenie dla dhammy).
Ponieważ osoby te nie znają natury obecnych czasów, zaprzepaszczą możliwość osiągnięcia nasion vijji, które można zdobyć jedynie wówczas, gdy napotka się na Sasanę Buddy. Prawda jest taka, że osoby te nie osiągnęły jeszcze wyzwolenia z cierpień świata i ciągle dryfują w samsarze (koło odrodzeń), ponieważ pomimo że wcześniej napotykały czasem w swych niewyobrażalnie licznych przeszłych żywotach Sasanę Buddy, których to sasan było więcej niż ziarenek piasku na brzegach Gangesu, nie zdobyły wówczas podstaw dla zgromadzenia nasion vijji.
Skoro mowa o nasionach, są nasiona dojrzałe na tyle, że mogą wypuścić zdrowe i silne kiełki; istnieje też wiele stopni tej dojrzałości. Są też nasiona, które ciągle nie są dojrzałe. Ludzie, którzy nie znają sensu recytowanych przez siebie fragmentów tekstów albo którzy, pomimo że znają ich sens, nie znają właściwych sposobów praktykowania i tak z przyzwyczajenia czy z nakazu tradycji czytają, recytują i liczą koraliki, kontemplując szlachetne cechy Buddy, a także naturę anicca, dukkhy i anatty, mają nasiona, które są jeszcze niedojrzałe. Można je dalej rozwijać kontynuując te praktyki w kolejnych wcieleniach, jeśli pojawią się ku temu możliwości.
Praktyka samathy przed pojawieniem się parikamma-nimitty34 oraz praktyka vipassany przed uzyskaniem wglądu w naturę rupy i namy (materii i umysłu) choćby raz — są to dojrzałe nasiona, wypełnione treściwą substancją. Praktyka samathy przed pojawieniem się uggaha-nimitty i praktyka vipassany przed uzyskaniem sammasananany35 choćby raz — są to nasiona jeszcze dojrzalsze. Praktyka samathy przed pojawieniem się patibhaga-nimitty i praktyka vipassany przed wystąpieniem udayabbayanany36 choćby raz — są to nasiona niezwykle dojrzałe. Jeśli zarówno w praktykę samathy, jak i vipassany osoba może włożyć jeszcze większy wysiłek, będzie mogła uzyskać nawet jeszcze dojrzalsze nasiona, odnosząc ogromny sukces.
Gdy w Tekstach Palijskich mówi się, że jedynie adhikara w poprzednich Sasanach Buddy może zapewnić stosowną do niej jhanę, Ścieżki i ich Owoce w przyszłych Sasanach Buddy, słowo „adhikara” oznacza „pomyślne nasiona”. Osoby, którym w dzisiejszych czasach życie upływa na tradycyjnych praktykach, nie będących niczym innym, jak imitacją samathy i imitacją vipassany, nie mogą się zaliczać do grona osób posiadających nasiona samathy i vijji, które można określić mianem adhikary.
Osoby, które napotykają Sasanę Buddy, lecz którym nie udało się wcześniej zgromadzić nasion vijji, tracą ogromnie wiele. Jest tak dlatego, że nasiona vijji związane z dhammą rupy i namy można uzyskać jedynie za Sasany Buddy, i do tego jedynie wówczas, gdy osoba ma dość rozsądku, by je zgromadzić. Dlatego też żyjący obecnie mężczyźni i kobiety, które nie są w stanie poświęcić większej ilości czasu na kontemplację i zgłębianie natury dhammy rupy i namy, powinny w trakcie swego życia nauczyć się na pamięć czterech wielkich podstaw, następnie zgłębiać ich znaczenie i je omawiać, by w końcu dążyć do osiągnięcia wglądu w to, jak współtworzą ciało człowieka.
Tutaj kończy się część ukazująca — poprzez omówienie czterech klas osób i trzech rodzajów osób, zgodnie z wykładnią Sutta Pitaki i Abhidhamma Pitaki — że:
Tutaj kończy się wykład o czterech klasach osób i trzech rodzajach osób.
Jeśli streścić Tipitakę — która jest zbiorem dyskursów Buddy, wygłoszonych w czasie czterdziestu pięciu vassa (pór deszczowych) — i wyabstrahować z niej najważniejsze zagadnienia, otrzymamy trzydzieści siedem bodhipakkhiya-dhamm. Tworzą one jądro Tipitaki. Jeśli skondensować je jeszcze bardziej, otrzymamy siedem visuddhi (oczyszczeń). Jeśli dalej skondensować te siedem visuddhi, stają się one silą (moralnością), samadhi (skupieniem) i panną (mądrością). Są to tzw. adhisila-sasana (nauka o wyższej moralności), adhicitta-sasana (nauka o wyższej umysłowości) i adhipanna-sasana (nauka o wyższej mądrości). Nazywa je się także trzema sikhami (treningami).
Gdy mowa o sili, podstawą dla ludzi świeckich jest nicca-sila. Osoby, które wypełnią nicca-silę, zostają obdarzeni caraną, która w połączeniu z vijją umożliwia im osiągnięcie Ścieżek i Owoców. Jeśli osoby te potrafią wzbogacić nicca-silę dodatkowo uposatha-silą, to jeszcze lepiej. Dla osób świeckich nicca-sila oznacza ajivatthamaka-silę. Praktyka ta37 musi być wypełniana właściwie i trzeba się jej ściśle trzymać. Jeśli z tego powodu, że osoby świeckie są puthujjana (oddane sprawom doczesnym), złamią nakazy tej sili, mogą niezwłocznie powrócić do tej praktyki, odnawiając ślubowanie, że będą się jej trzymać do końca życia. Jeśli w przyszłości znów złamią jej nakazy, znów mogą ją w podobny sposób oczyścić; za każdym takim oczyszczeniem osoba ślubująca znów zostaje obdarzona silą. Taki wysiłek nie sprawia wielkich trudności. Za każdym razem, gdy nicca-sila zostaje złamana, należy ją natychmiast odnowić. W obecnych czasach jest bardzo wiele osób obdarzonych silą.
Lecz osób, które osiągnęły doskonałe skupienie dzięki temu czy innemu ćwiczeniu kasina (metody medytacji) lub poprzez praktykę asubha-bhavany (medytacji nad obrzydliwością) lub w jeszcze inny sposób, jak również tych osób, którym udało się uzyskać wgląd w zjawiska fizyczne, zjawiska psychiczne, cechy anicca itd., jest bardzo niewiele. Jest tak dlatego, że w obecnych czasach pleni się miccha-dhamma (zła dhamma), która bardzo łatwo staje się dhammantarayą (zagrożeniem dla dhammy).
Poprzez miccha-dhammę, która może łatwo się stać zagrożeniem dla dhammy, rozumie się takie poglądy, praktyki i ograniczenia, jak niezdolność dostrzeżenia niebezpieczeństw samsary, przekonanie, że w obecnych czasach osiągnięcie Ścieżek i Owoców nie jest już możliwe, skłonność do odkładania wysiłku do czasu, gdy dojrzeją nasiona parami, przekonanie, że żyjący obecnie ludzie to dvi-hetuka38, przekonanie, że wielcy nauczyciele przeszłości nigdy nie istnieli itp.
Jakkolwiek kusala kamma (działanie całkowicie wolicjonalne) nie jest idealną drogą, nie można powiedzieć, że takie działanie nigdy nie przyniesie żadnego efektu. Dzięki wysiłkowi kusala kamma staje się podstawą do tworzenia parami u osób, które ich jeszcze nie posiadły. Jeśli nie podejmą one żadnego wysiłku, utracą one szansę zgromadzenia parami. Jeśli osoby, których parami są niedojrzałe, podejmą wysiłek, ich parami staną się dojrzałe. Takie osoby mogą osiągnąć Ścieżki i Owoce w następnym wcieleniu za obecnej Sasany Buddy. Jeśli nie podejmą wysiłku, stracą szansę pełnego rozwinięcia swych nasion parami. Jeśli osoby, których parami jest dojrzałe, podejmą wysiłek, mogą jeszcze w tym życiu osiągnąć Ścieżki i Owoce. Jeśli nie podejmą wysiłku, zaprzepaszczą szansę osiągnięcia Ścieżek i Owoców.
Jeśli osoby, które są dvi-hetuka, podejmą wysiłek, mogą się stać w swym kolejnym wcieleniu tihetuka39. Jeśli nie podejmą wysiłku, nie będą mogły się podnieść z poziomu dvi-hetuka i spadną na jeszcze niższy poziom ahetuki40.
Są na tym świecie osoby, które myślą o tym, by zostać bhikkhu. Jeśli ktoś inny powie mu: „Możesz żywić taki zamiar jedynie wówczas, gdy potrafisz pozostać bhikkhu przez całe życie. W przeciwnym razie nawet o tym nie myśl”, jest to dhammantaraya.
'Cittuppadamattam pi kusalesu dhammesu bahupakaram vadami.' („Powiadam, że samo pojawienie się intencji dokonywania chwalebnych czynów przysparza ogromnych korzyści”.)41
Tak nauczał Budda.
Pogardzając już to samym aktem dany (dawania jałmużny), już to jego wykonawcą, można sprowadzić na siebie punnantarayę42. Jeśli pogardza się aktami moralności, skupienia i mądrości bądź osobami, które je wykonują, można spowodować dhammantarayę. Jeśli sprowadzi się na siebie punnantarayę, można zostać w przyszłych wcieleniach pozbawionym władzy i wpływów, własności i bogactw czy cierpieć żałosną nędzę. Jeśli spowoduje się dhammantarayę, można w przyszłych wcieleniach mieć skazy w zachowaniu i skazy w zmysłach, a przez to zajmować niezwykle niską, upokarzającą pozycję. Niechaj więc każdy się pilnuje!
Tutaj kończy się część, która pokazuje, w jaki sposób można właściwie wykorzystać tę niezwykle rzadką sposobność odrodzenia się jako człowiek, pozbywając się miccha-dhammy, o której była mowa powyżej, i podjęcia w tym życiu wysiłku zmierzającego do zamknięcia bram apaya loki (czterech niższych światów) w swoich przyszłych samsarach (odrodzeniach) lub zgromadzenia nasion, które umożliwią osobie osiągnąć wyzwolenie z cierpień świata w swym następnym życiu lub w czasie kolejnej Sasany Buddy, a to poprzez zdecydowaną, pilną i pełną dobrych intencji praktykę uspokojenia i wglądu.