Zasady praktykowania zazen

Od tłumacza

Autorem tekstu najprawdopodobniej jest mistrz chan Zhanglu Zongyi (jap. Chōro Sōsaku, daty narodzin i śmierci nieznane, przełom XI i XII w.) Zasady praktykowania zazen stanowią część tekstu pt. Czyste reguły ogrodów chan (chiń. Chanyuan qinggui, jap. Zen'en shingi), powstałego w latach 1101–1103. Czyste reguły ogrodów chan jest zbiorem zasad obowiązujących w klasztorach chan i jest obecnie najstarszym tekstem traktującym o tym zagadnieniu. W części opiera się on na znacznie wcześniejszym tekście pt. Czyste reguły Baizhanga (chiń. Baizhang qinggui, jap. Hyakujō shingi), którego autorem jest Baizhang Huaihai (jap. Hyakujō Ekai) (720–814), mistrz chan z okresu panowania dynastii Tang. Baizhang był trzecim patriarchą zen licząc od szóstego patriarchy Huinenga i tym samym ósmym spadkobiercą nauk licząc od Bodhidharmy. Był pierwszym, który stworzył i opracował szczegółowe zasady funkcjonowania klasztorów chan w Chinach.

Bodhisattwa ćwiczący się w Mądrości1 przede wszystkim powinien wzbudzić w sobie umysł Wielkiego Współczucia2 i złożyć Wielkie Ślubowanie [wyzwolenia wszystkich istot]3. Powinien praktykować z zapałem samādhi4 i ślubować przewieść [na brzeg nirwany]5 wszystkie istoty nie poszukując wyzwolenia jedynie dla siebie samego. Odrzuć wszelkie przywiązania i zatrzymaj wszelkie sprawy. Bądź jednym umysłem-i-ciałem. Pij i jedz w umiarkowanych ilościach — ani nazbyt dużo ani nazbyt mało. Zadbaj też o to, aby twój sen nie był ani za krótki ani za długi.

Do praktyki zazen [wybierz] spokojne miejsce. Rozłóż w nim grubą matę do siedzenia. Twa szata i pas powinny być luźne lecz starannie ułożone. Następnie usiądź w pozycji pełnego złożenia nóg6 — najpierw chwyć prawą stopę i połóż ją na lewym udzie [a następnie] lewą stopę na prawym udzie. Możesz również przyjąć pozycję połowicznego złożenia nóg7 — chwyć tylko lewą stopę kładąc ją na prawym udzie. Połóż teraz prawą dłoń na [podeszwie] lewej stopy, a następnie połóż lewą dłoń na wierzchniej części prawej dłoni, tak aby kciuki obydwu dłoni nieznacznie się stykały. Stopniowo prostuj swe ciało wyciągając je [lekko] do przodu. Wykonaj kilka ruchów na lewo i prawo aż twoje ciało znajdzie się we właściwej, wyprostowanej pozycji.

Nie odchylaj się ani na lewo ani na prawo, w przód ani w tył. [Wyciągnij] biodra i kręgosłup oraz czubek głowy tak, by się na sobie opierały i kształtem swym przypominały stupę8. Nie prostuj za bardzo ciała, by twój oddech nie był ściśnięty i nienaturalny. Uszy powinny znajdować się w jednej linii z ramionami, a nos w jednej linii z pępkiem. Język oprzyj o górne podniebienie. Wargi i zęby niech będą złączone. Oczy powinny być lekko otwarte tak, aby uniknąć poczucia senności i otępienia. Jeśli wejdziesz w samādhi jego moc będzie niezrównana.

Niegdyś żył pewien znamienity mnich, który zawsze wchodził w samādhi przy otwartych oczach. Również nie tak dawno Yuantong9, mistrz chan z klasztoru Fayunsi, karcił [tych, którzy trzymali] zamknięte oczy podczas zazen wyzywając ich od „demonów z jaskini Czarnej Góry”10. Tkwi w tych słowach głębokie znaczenie. Ci, którzy osiągnęli [Drogę] powinni o tym wiedzieć. Przyjąwszy właściwą pozycję ciała i zharmonizowawszy oddech uwolnij [wypychając do przodu] podbrzusze [wypuszczając z niego powietrze]. Nie myśl ani o dobru ani o złu. Kiedy pojawi się myśl, bądź jej świadom. Będąc jej świadom, ta [rychło] zniknie. Jeśli będziesz kontynuował w ten sposób i zapomnisz o wszelkich uwarunkowaniach staniesz się jednym [ze wszystkim]. Oto jest istota zazen.

Zazen jest bramą Dharmy spokoju i radości, ale wiele osób zapada na [różnego rodzaju] choroby, a dzieje się tak dlatego, że nienależycie troszczą się o własny umysł11. Jeśli we właściwy sposób pojmiesz to znaczenie, [będziesz miał poczucie, że] cztery wielkie elementy12 są lekkie i uspokojone, umysł jest świeży i wnikliwy, myśl właściwa i jasna13. Wypełniwszy umysł smakiem Dharmy będziesz czysty i radosny.

Jeśli już osiągnąłeś przebudzenie jesteś niczym smok panujący nad [żywiołem] wody14, niczym tygrys wstępujący na górę15. Jeśli jeszcze nie osiągnąłeś przebudzenia [jesteś jak ten co] na darmo [próbuje] rozniecić ogień wystawiając go na podmuch wiatru. Praktykuj jedynie w zgodzie z własnym umysłem. Ten cię nie zwiedzie.

Im dalej będziesz na Drodze tym częściej napotkasz demony16 — raz będziesz podążał w dobrym, raz w odwrotnym kierunku. Jeśli jednak urzeczywistnisz właściwą uważność, żadne z nich nie staną ci na przeszkodzie. Podobnie, Sutra Siurangama17, Wielkie wstrzymanie i wgląd Tiantai'a18 czy Znaczenie praktyki-i-przebudzenia Guīfēnga19 szczegółowo wyjaśniają [te] demoniczne czyny. Musisz [dobrze] poznać [dzięki ich lekturze] stany, na które wcześniej nie byłeś gotów.

Kiedy zakończysz zazen stopniowo poruszaj swym ciałem i wstań powoli, nie gwałtownie. Po tym jak opuścisz samādhi pośród wszystkich czynności [jakie wykonujesz], przez cały czas za pomocą zręcznych środków podtrzymuj i chroń moc tego stanu niczym matka opiekująca się swym niemowlęciem, a wówczas siła skupienia z łatwością dojrzeje.

[W praktyce zen] [przekroczenie] pojedynczej bramy samādhi jest najważniejszym, nie cierpiącym zwłoki zadaniem. Jeśli twój umysł nie będzie spoczywał spokojnie w zazen, w tym [kluczowym] momencie wpadniesz w pomieszanie. W związku z tym zostało powiedziane: „Aby odnaleźć perłę [leżącą na dnie morza], musisz [najpierw] uspokoić fale. Jeśli woda będzie wzburzona trudno będzie ją wyłowić”. [Jeśli] spokojna woda stanie się czysta i przejrzysta, klejnot umysłu sam naturalnie się ukaże. Dlatego w Sutrze Doskonałego Przebudzenia20 jest napisane: „Niczym niesplamiona i nieskazitelna mądrość pojawia się z samādhi”. W Sutrze Lotosu [natomiast]: „W odosobnionym miejscu skup swój umysł i spoczywaj w spokoju, niewzruszony na podobieństwo Góry Sumeru21”.

Wiedz zatem, że aby przekroczyć to co zwykłe i przekroczyć to co święte konieczne jest spełnienie warunku, jakim jest spokój. Umieranie siedząc i umieranie stojąc zależy od mocy twojego samādhi. [Nawet jeśli] całe swe życie poświęcisz praktyce istnieje niebezpieczeństwo porażki. Cóż poczniesz, kiedy — odkładając na później [praktykę zazen] — przyjdzie ci stanąć twarzą w twarz z karmą? Dlatego przodkowie zwykli mawiać: „Kiedy nie ma mocy samādhi [nie pozostaje Ci nic innego jak] uniżenie skłonić się u wrót śmierci”. Ze spuszczonym wzrokiem powrócisz załamany, by jak wcześniej błądzić bez celu [w świecie narodzin-i-śmierci]. Mym głębokim pragnieniem jest, wszyscy moi współbracia zen, abyście recytowali ten tekst wielokrotnie22 i abyście osiągnęli prawdziwe przebudzenie, przynosząc pożytek zarówno sobie jak i innym istotom.

• 1. Skr. prajñā, chiń. bore, jap. hannya. Świadomość ostatecznej równości wszystkich zjawisk, przekraczająca wszelkie przeciwieństwa.
• 2. Skr. mahā-karuṇā; chiń. dabei xin, jap. daihi shin.
• 3. Skr. praṇidhi, chiń. hong shiyuan, jap. gu seigan.
• 4. Chiń. chanding, jap. zammai.
• 5. W nomenklaturze buddyjskiej często porównuje się nieskończony cykl narodzin i śmierci (skr. saṃsāra, chiń. lunhui, jap. rinne) do tego brzegu (skt. apāra, chiń. cian, jap. shigan), który przekraczając dosięgamy przeciwległego brzegu (skr. pāra, chiń. bi'an, jap. higan), co jest równoznaczne z osiągnięciem nirvāṇy.
• 6. Skr. padma-āsana, chiń. jie jiafu zuo, jap. kekka fuza. Potocznie nazywana również „pozycją pełnego lotosu”.
• 7. Chiń. banjia fuzuo, jap. hanka fuza. Potocznie nazywana również „pozycją pół-lotosu”.
• 8. Skr. stūpa, chiń. futu, jap. futo. Termin używany jest również w znaczeniu „budda”.
• 9. Chiń. Fayun Yuantong jap. Hōun Enzū (1027–1090).
• 10. Skr. kṛṣṇa-parvata, chiń. heishan, jap. kokuzan. Miejsce w samym środku Góry Sumeru, do którego nie dochodzi nigdy światło promieni słonecznych ani blask księżyca interpretowane również jako najniższy stan świadomości.
• 11. Zaniedbują wskazówki, na które należy zwrócić uwagę praktykując zazen.
• 12. Żywioł ziemi, wody, ognia i powietrza.
• 13. Chiń. zhengnian fenming, jap. shōnen bunmyō. Właściwa uwaga z jasnym wglądem będące rezultatem praktyki zazen podczaas której umysł doświadcza doskonałego spokoju i głębokiego wglądu.
• 14. Kiedy smok zetknie się z wodą jest w stanie użyć jej wszystkich możliwości. Może spowodować, że nagle zaczną zbierać się chmury, panować nad żywiołem wiatru i wywoływać burze, które wznoszą go do nieba. Por. Zapiski Błękitnej Skały (chiń. Biyan lu, jap. Hekigan roku), kōan ósmy („Brwi Cuiyana”).
• 15. Kiedy tygrys przebywa w górach posiada niewyobrażalną siłę. Staje się zwierzęciem pełnym majestatu, do którego nikt nie jest w stanie się zbliżyć. Por. Zapiski Błękitnej Skały (chiń. Biyan lu, jap. Hekigan roku), kōan ósmy („Brwi Cuyana”).
• 16. Skr. māra, chiń. mo, jap. ma. Termin ten dosłownie oznacza „niszczyć”, zabijać”. Māra jest władcą demonów szóstego nieba sfery pragnień. Zwyczajnie terminem tym określa się przeszkody na drodze do oświecenia.
• 17. Chiń. Shoulengyan Jing, jap. Shuryōgon kyō. Sutra, skierowana do Drdhamati, omawia technikę medytacyjną nazywaną Śūraṃgama i jej cudowne moce.
• 18. Tiantai Zhyi (jap. Tendai Chigi) (538–597). Założyciel szkoły tientai (jap. tendai) w Chinach. Zhiyi znany był m.in. z tego, że był pierwszym badaczem w historii chińskiego buddyzmu, który usystematyzował nauki buddyjskie, po to aby wyjaśnić rzekomo sprzeczne w nich doktryny. Uważany jest także za pierwszego, który w znacznym stopniu odszedł od tradycji indyjskiej tworząc typowo chiński charakter buddyzmu. Zostawił po sobie obszerne komentarze m.in. do Sutry Lotosu i jest autorem takich dzieł jak Wielkie wstrzymanie i wgląd (chiń. Mohe zhiguan, jap. Maha shikan) będący podstawowym tekstem omawiającym medytację w szkole tientai czy Sześć cudownych bram Dharmy (chiń. Liu miaofamen, jap. Oku myō hōmon).
• 19. Jap. Keihō. Monastyczny tytuł Zōngmì (jap. Shūmitsu) (780–841).
• 20. Chiń. Yuanjue jing, jap. Engakukyō. Chińska sutra, która została prawdopodobnie napisana na początku VIII w. n.e. Jest podzielona na dwanaście rozdziałów, które tworzą serię dialogów dotyczących praktyki medytacji. W tekście poruszone są takie zagadnienia jak znaczenie i przyczyna niewiedzy, natychmiastowe i stopniowe osiągnięcie przebudzenia czy wrodzona natura buddy. Sutra służyła rozwianiu tych wątpliwości pośród pierwszych adeptów szkoły chan. Tekst cieszył się dużą popularnością w szkole chan w okresie panowania dynastii Song a jego fragmenty często gościły w licznych antologiach z tamtego okresu. Cytowany fragment pochodzi z 8 rozdziału tej sutry pt. "Bodhisattwa Głos Postrzegania".
• 21. Skr. Sumeru-kūṭa, chiń. Xumi shan, jap. Shumi sen. Według kosmologii buddyjskiej, olbrzymia góra stanowiąca środek wszechświata. Cytowany fragment pochodzi z 14 rozdziału "Sutry Lotosu" pt. "Łatwość w praktyce".
• 22. Dosłownie: „trzykrotnie”.